Ver el original en PDF

Hitzaurrea

1. Descartesen bizitza eta obra

Nahiz eta filosofo baten pentsamendua egoki epaitu ahal izateko, normalean bere obra osoa kontuan hartzea ezinbestekoa den, zenbait kasutan obra bakan batzuk egokiak izaten dira kontzepzio filosofiko baten funtsa ezagutzeko. Horixe gertatzen da Descartesen  Discours de la méthode obrarekin; 1637an lehen aldiz agertu bazen ere, ikuspegi orokor bat ematen du Descartesen kontzepzio natur filosofikoaz eta metafisikoaz, autobiografia intelektual baten markoan. Metafisika cartesiarra,  Discours-ean zirriborraturik baizik ez dagoena, 1641eko  Meditationes de Prima Philosophia  (1647an agertu zen autoreak berak baimenduriko frantsesezko itzulpenean) obran proposatzen da era umotuan. Bi obra horiek batera beren baitan daukate sistema cartesiarraren oinarria, eta horri dagozkio natur filosofia, matematikaren filosofia eta zenbait teoria zientifiko partikular (fisika, astronomia, fisiologia, anatomia, psikologiaren eremukoak).

 Discours-ek eta  Meditationes-ek Descartesen bilakaera izpiritualean izan duten betekizuna zehazteko beharrezkoa da filosofoaren biografiako datarik garrantzizkoenak gogora ekartzea[1]. Descartes La Hayen (gaur egun La Haye-Descartes), Tourainen jaio zen 1596an. Oso txikitan galdu zuen ama, eta ez zen oso osasun onaren jabe izan. Horregatik, La Flècheko jesuiten ikastetxean sartu zelarik, bere ikaskideak baino beranduago jaikitzeko baimena eman zioten. La Flèchen hezkuntza bikaina jaso zuen. Berehala eta denboraldi batean Poitiersen jurisprudentzia ikasi zuen (1615-1616), baina ez zitzaion lanbide horri lotu, baizik eta  "grand livre du monde"-n[2] irakurtzea erabaki zuen. 1618-1619 bitartean boluntario (volontaire) gisara zerbitzatu zuen Moritz von Nassau printzearen armadan Herrialde Beheretan. Bertan egin zuen Isaac Beeckmanen ezaupidea, eta horrek natur zientzia garaikidearen pentsamoldearen berri eman zion. 1619ko udan Frankfurt am Mainen izan zen Ferdinand II. enperadorearen koroatzean. Hurrengo negua Danubio garaian, Hego Alemanian, igaro zuen, Neuburgen edo inguruetan segur aski[3].

Hurrengo bederatzi urteetan bidaia luzeak egin zituen eta zientzia matematiko unibertsal bat eraikitze-egitasmoan jardun zuen, nahiz eta hori burutzerik ez lortu. Bere ahaleginen emaitza,  "Regulae ad directionem ingenii" osatzeke gelditu zen.

Hogeigarren urtearen bukaera aldera Descartes Herrialde Beheretan kokatu eta bertan bizi izan zen hurrengo hogei urteetan. Garai horretan argi zeukan fisikak oinarri metafisikoa behar zuela, zeren printzipio fisikoekin errealitatea bera eta bere egitura deskribatzea ez zientzia horren bitartez, baizik eta diziplina orokorrago baten laguntzarekin bakarrik —hau da, metafisikarenarekin— justifika baitzitekeen. Bere metafisikaren zirriborroa 1630 urte aldera egin zuen gaur egun galdurik dagoen bozeto batean. Hogeita hamargarren urteen lehen erdian natur filosofiako obra bat agertu zen (Le monde ou Traité de la lumière), Descartes argitaratzera ausartzen ez zena, barrenean kontzepzio kopernikarra zuena, eta horregatik eliza katoliko-erromatarrak kondenatua. Hala ere, optika eta geometriaren eremuan egindako lorpen zientifiko partikularren demostrazio batzuk argitaratzea erabaki zuen eta horiei sarreratzat  Discours de la méthode ezartzea. 1637an argitaratutako obrak izenburu hau zeukan:  Discours de la méthode por bien conduire sa raison, et chercher la vérité dans les sciences. Plus la Dioptrique, les Météores et la Géométrie, qui sont des essais de cette méthode. 1644an latinezko itzulpen bat agertu zen[4].

Discours agertu eta handik lau urtera Descartesen obra metafisiko nagusia agertu zen eta izenburu hau zuen: Meditationes de Prima Philosophia. In qua Dei existentia et Animae immortalitas demonstrantur (Paris 1641). Testu guztiz laburrarekin batera aldikideen objekzioak (objectiones) —besteak beste Hobbes, Arnauld, Gassendirenak zetozen— eta horiei autoreak emandako erantzunak (responsiones) inprimaturik. Bigarren edizioan aldatu egin zen izenburua; orain honela zuen:  Meditationes de Prima Philosophia, In quibus Dei existentia, et animae humanae a corpore distinctio, demonstrantur. Amsterdam, 1642 ("Objectiones et Responsiones septimae"-ren gehipenarekin). 1647an Descartesek baimenduriko frantsesezko itzulpen bat agertu zen Parisen[5].

1644an  "Principia philosophiae" etorri ziren, eta bertan natur filosofiaren printzipioak, hau da, natur zientziarenak, zeinaren oinarriaren gainean garai batean era murriztuan proposaturiko metafisika garatu zuen, eta 1649an, Christine erreginak gonbidaturik, filosofoa Stokholmera joan zelarik, bere azken obra agertu zen,  Passions de l’âme deritzona. Descartes hil eta gero lan zientifiko eta filosofiko txikiago batzuk ere argitaratu ziren.

Christine erreginaren gonbitea onartzeko erabakia ez zitzaion erraza gertatu Descartesi. Aieru beltzez beterik ekin zion bidaiari, eta egiaztatu ere laster egiaztatu ahal izan zituen: 1650, urtearen hasieran filosofoa pulmoniaz gaixotu eta otsailaren 11n hil zen. Aurrena Suedian ehortzi zuten gorpua eta 1667ra arte ez zuten Parisa eraman. Descartesen eskuizkriburik garrantzitsuenak, aldean Suediara eramanak, hil ondoren inbentariatu[6] eta Frantziara ekarri ziren.

2. Discours de la méthode autobiografia intelektual gisara

 Discours de la méthode obran Descartesek bere bilakaera intelektualaren urrats erabakigarriak deskribatu zituen, hasi eskola garaitik eta hogeita hamargarren urteen lehen erdira artekoak[7]. Izaera autobiografiko hori bereziki argi nabari da lehen partean. Hemen Descartesek La Flèchen bizi izandako ikasketa-garaiaz hitz egiten du, zeinen gutxi ase izan zuen ikastetxeko irakaskuntzak, nahiz eta bere garaiko eskola hoberenetako bat izan. Baina ondorengo parteak ere Descartesen bilakaera intelektualaren atzerako begirada legez irakur daitezke; bertan tarteka egindako kanpoko gertaeren aipamenek denboran kokatzea errazten dute. Bigarren partearen hasieran, Descartesen lehenagoko metodo matematikoaren zirriborroa egiten den gunean, filosofoak Alemanian 1619/20 bitarteko neguan egindako egonaldia aipatzen du. Hirugarren partean, kontsiderazio filosofiko-moralak aipatzen dituenean, Descartesek dio negu horren bukaeran, 1620. urteko lehen hilabeteetan, berriro bideari lotu zitzaiola[8], eta bederatzi urtez hala ibili zela, geroxeago jakinarazten du ordurako zortzi urte bazeramatzala Holandan (1629tik beraz). Laugarren partearen lehen esaldietatik agertzen da gogoeta metafisikoak egin dituela Herrialde Beheretan egoitza ezarri zuen lehen garaitik. Eta azkeneko bi parteetan Descartesek berrogeita hamargarren urteen lehen erdian landutako lan zientifikoen aipamena egiten da, hau da, 1633an ia bukaturiko  Le monde ou Traité de la lumière obrarena, zeinean natur filosofiaren printzipio orokorretatik abiaturik bere kosmologia aurkeztu zuen.  Discours-ean bere kontzepzioaren zirriborroa ematea besterik ez du egiten eta hipotetiko ezaugarria ezartzen dio lanari[9]. Descartesek  Discours-en, denboran zehar bilakaera izan duten iritzien berri ematean, obratik ez dago ondorioztatzerik Descartes hogeita hamargarren urteen erdian lehenago defendaturiko kontzepzio guztiekin bat zetorren ala ez, izan ere ez baitirudi horrek egiantzik izan lezakeenik bere jatorrizko metodo-ideala kontuan hartzen bada behintzat.

3. Natur zientziazko pentsamenduaren eragina cartesiar filosofian

 Discours-ek natur zientzia matematikoek Descartes gazteari egin zioten zirrara sakona agerian jartzen du. Garai hartako natur zientzialariek bezala Descartesek ere gauzen propietate kuantitatiboak, hau da, kuantifikagarriak bakarrik kontsideratu nahi zituen, bolumena, figura, kokagunea eta kokagune-aldaketaren determinazioak, matematikaren bitartez deskribatzen direnak. Zientzia edukikor bat garatzeko asmoa zuen, kuantitatiboki determinaturiko objektu guztiak bere baitan hartuko zituena eta matematika unibertsal baten —Mathesis universalis baten— bitartez adierazgarria izango zena[10]. Zientzia horrek sistema itxia, axioma nabarietan oinarritua izan behar zuen eta antzinatik zetorren ezagutza erabat ziurraren ideala asebete. Arrazionalismoarentzat tipikoa den zientzia- eta ezagutza-ideal hori gauzatu ahal izatearen itxaropenak suharrez betetzen zuen hogeita hiru zeuzkan Descartes[11], nahiz eta hori lortezina zela frogatuko zen[12].

 Discours de la méthode-n Descartesek oso laburturik eman zituen matematikaren metodoari buruzko bere gogoetak. Hemen ezarri zituen erregelak[13], hain daude orokorki formulatuak, non susmoa har daitekeen, natur zientzietan eta matematikan erabilgarria zen metodo bat nahi zuela, nahiz eta lehenik kontsiderazio matematikoekin zerikusia duten. Erregela horietako lehenean postulatzen da printzipio perfektuki ebidenteak soilik axiomatzat onartzea; ondorengo erregelek zerikusia dute printzipio konplexuak axioma arartegabeko ebidente eta elementaletara murriztearekin, axioma horietatik printzipio konplexuak ondorioztatzearekin. (Erregela horien erabilpen-kasutzat goren graduko berdintzak behe-gradukoetara eta azkenik faktore linealetaraino erreduzitzea eman liteke, zeinen produktuak jatorrizko berdintza errepresentatzen duen.)

Metodo-auziek ere badute betekizuna  Discours-en azkeneko bi parteetan. Premisak, zeinen laguntzarekin Descartes  Dioptrique-n eta  Météores-en fenomeno optikoak argitzen ahalegindu zen, ez dira axiomatatik deduzitzen, baizik eta dagozkion teoriaren, esplikazio-balioarekiko justifikatzen dira. Esplikazio zientifikoen premisak eta esplikatu beharreko gertakariei buruzko enuntziatuek halako harremana dute elkarrekiko,  "non, azkenak lehenen bitartez horien kausa bezala, lehenak alderantziz azkenen bitartez haien efektu gisara demostratzen diren [que, comme les dernières sont démontrées par les premières, qui sont leurs causes, ces premières le sont réciproquement par les dernières, qui sont leurs effets"][14]. Hemen circulus vitiosusik ez dago, itxuraren kontra, Descartesen arabera, zeren kausek (hau da, kausa-legeek), zeinetatik deduzitzen diren efektu behagarriak, ez baitute balio horiek frogatzeko (prouver), esplikatzeko (expliquer). Bakarrik[15] argi eta garbi egiten du Descartesek matematikako metodoaren eta natur zientziaren arteko bereizkuntza: matematikariak axioma ebidenteetatiko dedukzioaren bitartez proposizioak frogatzen dituen bitartean, natur zientzialaria faktuak horren bidez esplikatzen ahalegintzen da, eta horiek erregulartasun-kasu bezala aurkezten ditu.

Descartesek esplikazio zientifikoei buruz esaten zuena bat dator, natur zientzia aldikidearen ordezkariek defendatzen zuenarekin. Haiek matematikoki formulaturiko lege-adierazpenekin gertakariak esplikatu nahi zituzten, eta ez, natur filosofia zaharrak bezala, gauzen esentzien (essentiae) eta forma substantzial (formae substantiales) bezala agerpen bezala. Galileik erorkera askearen legea, Huygensek argi-errefrakzioaren legea edo Keplerrek planeten higiduraren legea formulatu zituztenean, ez ziren ari gauzen izaeraz, baizik eta matematikoki deskriba zitezkeen prozesuen arteko erlazioez.

17 mendean geometria analitikoa aurkeztu zen gorputz fisikoak deskribatzeko bitarteko gisara, eta Descartes horren sortzaileetako bat izan zen. Descartesek ez zuen ikusten geometrian errealitatearen alderdi kuantitatiboa deskribatzeko bitarteko bat soilik, baizik eta geometriaren proposizioetan errealitate naturalaren natura atzeman zitekeelakoan zegoen. Gorputzak, bere iritziz, hedadura-dimentsio hutsez ezaugarriturik zeuden, hau da, geometriak tratatzen dituen erlazioez bakarrik.

4. Natur filosofiaren ideia nagusiak

Descartesek, lehenago esan denez, teoria zientifiko partikularren premisak, adibidez, optikarenak, suposizio (suppositions)[16] hipotetiko izendatzean, ez zuen bere azken hitza esan. Argiaren errefrakzioa edo azpian ostadarra erakusten duen angelua bezalako gertakariak esplikatzen zituen printzipioak, zeinen menpean ostadarra agertzen den, behin behinekoz soilik kontzebitzen ziren hipotesitzat; sistema osoaren barruan dira frogagarriak. Descartesen arabera ez da eskandalizatu behar,  Dioptrique  eta  Météores-en hasieran suposizioez (suppositions) hitz egiteagatik, zeren eta osotasunaren koherentziari begiratuz gero, gauzak asebetegarri gertatzen baitira[17]. Horrek gauza bakarra esan nahi du, proposizio horiek behin betiko egiazkotzat jo daitezkeela. Argiago adierazi zuen Descartesek korrespondentzian, zeinean  "Essais" eta  Discours-ekiko erlazioan azpimarratu zuen, han hipotetikoki suposaturiko printzipioak a priori demostratu ahal izango zituzkeela, bere filososofia osoa, ez soilik fisika, baita metafisika ere aurkeztu izan balu. Baina a posteriori erakusteaz konformatu behar izan zuen suposizio horien laguntzarekin, eta horien laguntzarekin bakarrik, behaturiko gertakariak esplika zitezkeela[18]. Descartes sinetsirik zegoen halaber esplikazioak aurkitu zituela, zeinentzat alternatibarik ez zegoen. Behin betiko ezagutza zientifikoa posible zelakoan Descartesek zeukan sinesmena bere pentsamenduaren tradiziozko elementuetako bat da. Descartesek pentsatzen zuen, halaber, nahiz eta kontserbadorea izan, hau da, dogmatikoa, suposizio zientifiko naturalen baieztapen enpirikoan biderik hoberenetako bat begiesten zuela; konbentziturik zegoen, fisikako printzipio orokorrenak —eta horiek bakarrik— a priori deduzi zitezkeela, eta dedukzio-mota horretan ikusten zuen berak oinarriztapenerako biderik hoberena.

Printzipio filosofiko naturalei Descartesek  "Lois de la nature" deitzen zien. Unibertsoko mugimendu-kantitatea edo inertzia printzipioa bezalakoak dira, eta ez eskuarki  "natur lege" deitzen direnak (hau da, erorketa-legearen edo argi-errefrakzioaren moduko legeak).

Natur filosofia cartesiarra, mekanika modernoa orokorrean bezala, fisika aristoteliarrak ezagutzen ez zuen mugimenduaren kontzeptu batean oinarritzen da. Aristoteliarrek ez bezala ikusten zituen Descartesek espazio eta denborazko determinazioak ez gorputzen propietate bezala: gorputzak mugitzeko gai dira beren propietateak aldatu gabe. Mugimendua, Descartesen arabera, hitz batean da erlatiboki era egonkoian loturiko materia-partikulazko kantitate baten espaziogune batetik beste baterako translazioa, hau da, garraioa. Descartesengan kontzepzio hori, bere aldetik, premisa metafisikoen menpean legoke, hau da materiaren esentzia hedaduran soilik dagoelako kontzepzioarenean. Horregatik gorputzei geometriaren

[1] Biografia berriena Geneviève Rodis-Lewisena da: Descartes. Biographie. Paris. 1995.

[2] Discours de la méthode, I. Atala, Oeuvres, edd. Ch. Adam eta Paul Tanney, Nouvelle éditions Paris 1996: [aurrerantzean: AT], VI libkia, 9. or.

[3] Suposizio horren aldekoa da honako ohar hau: A. Baillet: Abrégé de la vie de M. Descartes. Paris 1692, 39 or.

[4] Specimina Philosophiae: seu Dissertatio de methodo rectae regendae rationis, et veritatis in scientiis investigandae: Dioptrice eta Meteora. Amsterdam 1644. [E. de Courcellesek itzulia, Dioptrika eta Meteoroekin batera.] Beraz frantsesezko eta latinezko edizioak AT VIan sarturik daude.

[5] Meditationes-en latinezko edizioa AT VIIan sarturik dago, frantsesezko itzulpena AT IX/1ean dago.

[6] Inbentarioa AT X, 5-12 orrialdeetan berriz emana dago.

[7] Descartesen bilakaera zientifiko-filosofiko osoa hemen dago deskribatua: Stephen Gaukroger: Descartes. An Intellectual Biography. Oxford 1995.

[8] Ibid., III atala; AT VI, 28 or.

[9] Discours de la méthode, V atala; AT VI, 42. or.

[10] Hurrengo urteetan Descartes horrelako zientzia baten egitasmoarekin lanpeturik ibili zen eta horren berri ematen du osatu gabe gelditu zen zatiaren pasarte batek,  "Regulae ad directionem ingenii", Regula IV B; AT X, 374-379 lehenik postumoki argitaraturiko obran. Susmoa dago pasarte hori 1620raino iristen ez bada ere, askoz beranduagokoa ez den une batekoa dela.

[11] Hori erakusten dute A. Baillet in: La vie de M. Descartes. Paris 1691 (Hildesheim eta New Yorken 1972an berrinprimatua), II libkia, 51 or. (baita AT X, 179 or) 1619ko azaroaren 10etik 11rako gauean izandako bere pentsamenduari buruzko apunteek.

[12] Descartes matematika unibertsal baten idealetik pixkanaka nola urrundu zen jakiteko ikusi John A. Schuster:  "Descartes’ Mathesis Universalis, 1619-28" In: St. Gaukroger (Edit.): Descartes. Philosophy, Mathematics and Physics. Brighton 1980, S. 41-96.

[13] Discours de la méthode, II atala; AT VI, 18hh. or.

[14] Ibid.

[15] Konparatu Descartesek Morini egindako gutuna 13.VII. 1638; AT II, 198, et bertan dio: …il y a grande différence entre prouver et expliquer.

[16] Discours de la méthode, VI atala; AT VI, 76 hh.

[17] Ibid.

[18] Descartesek P. Vatier-i, 22. II. 1638; AT I, 563.

Ver el documento completo       Ver el original en PDF